Silenzio! (filmat pa zë: 1900-1930)

 

Meqe ne kinema shkohet kryesisht ne dimer 🙂 , ne verë, sipas ‘tradites se festivalit’, eshte momenti i lojes me topa (ose me sakte, me TopTen-a ).

– Vera e 2009-s ishte ajo e lojes me filma te vjeter te ndare sipas zhanrit:  (melodrame, wester, dokumentar, film biografik… etj etj)

– Ne veren e 2010-s vura disa lista filmash te kineasteve te mi te preferuar: qofte ata qe jane ende ne aktivitet , qofte ata qe nuk jane më ne kete bote

– Ne 2011 pertova te luaj me topa  🙂

– Ndersa vjet, ne 2012, per te rifreskuar titujt, i ndamë sipas kombesise, pra behej fjale per lista me filmat qe me kane pelqyer me shume në keto 10 vitet e fundit, por te ndare sipas kombesise se filmit ( Top USA,  Top-10 cinéma Français, Top-5 cinema Italiano, Top-30 ‘Asian movies’, lista e famshme e revistes prestigjoze ’Sight & Sound“, Topat e veres 2012… etj etj).

Po kete vit, si ta shtyjme gushtin??

Po bejme nje zgjedhje më klasike: ate te ndarjes se Historise se Kinemase ne periudha kohore, e per secilen nga to, po propozojme nga nje top-ten (kuptohet, subjektiv dhe personal) :

E fillojme me KINEMANË PA ZË, e cila ne fakt, kish zë qe ç’ke me të, por… veshet e njerezve nuk e degjonin 😉

___________________________________________________

Ne fakt, sistemi i distribucionit amerikan te filmave te periudhes perpara Luftes se Pare Boterore ishte kunder atyre qe sot i quajme ‘filma me metrazh te gjate’  (pra filmave me më shume se nje bobinë), sepse mendohej se kinemaja duhet te kish thjesht objektiv argetues (si per shembull cirku) dhe duhet te zgjaste vetem disa minuta . Megjithate, regjizoret amerikane ju bashkuan trendit europian te kohes: shkrimi i nje skenari filloi te merrte nje rendesi primare (zakonisht, narrativa ishte: mposhtja e nje sfide nga nje mashkull dhe marrja e zemres se nje bukuraneje! ) ndersa teknikat e teatrit europian filluan te merren borxh nga regjizore si  Cecil B. DeMille, Mary Pickford dhe David Wark Griffith. Dhe keshtu lindi… metrazhi i gjatë!

Ne 1915, D.W. Griffith realizon “Birth of a Nation”, 3 ore e 10 minuta, duke hyre keshtu ne historine e kinemase si filmi i pare me metrazh te gjate: i pritur shume mire nga spektatoret, kjo gje nxiti regjizorin te realizoje nje vit me vone “Intolerance” (2 ore e 45 minuta), ku gershetohen 4 histori te ndryshme, por te rrefyera ne montazh paralel. Dhe publiku e priti filmin… ftohte! Déjà !! Dhe jemi veçse ne vitin e larget 1916!
Nje tjeter arsye e uljes se nivelit dhe kerkesave artistike ishte krijimi i shpejte i kompanive te produksionit perreth nje ylli kinematografike  (a star is born! )  : epoka e ‘movie star’ filloi dhe… nuk mbaroi më kurre! Ne fund te viteve ‘20, kishin hedhurn tashme rrenjet e tyre te para te famshmit Majors amerikanë qe njohim sot (Metro-Golwyn-Mayer, Warner Brothers, Columbia, Fox, Universal, Paramount, United Artists).

Ne Europe, edhe pse shpikesit e kinemase dmth vellezerit Lumière dhe Georges Méliès (regjizori i pare ne bote i efekteve speciale) ishin francezë,  Lufta e Pare Boterore i dha jo pak dermën industrise se sapolindur kinematografike. Megjithate, duke qene vendi i Revolucionit te 1789-s, ne france ndihej perpjekja nga ana e kineasteve per ta konsideruar kinemane si vektor idesh (ne te njejtin nivel, psh, me politiken e Jashtme) : pas luftes (pas vitit 1918), eshte per tu veçuar perpjekja per nje reflektim estetik mbi kinematografine, e qe u shpreh mbi te gjitha permes impresionizmit francez (kineaste di Epsetein apo Gance) qe ju kundervu ekspresionizmit gjerman. Ky i fundit gjithsesi u eksportua me se miri ne USA: regjizorë si Fritz Lang, Lubitsch ose Murnau u ftuan ne Hollywood, duke influencuar kinemane amerikane me efektet e tyre te mbi-impresionit, me montazhin origjinal etj etj.

Ne Rusi, edhe pse per nga natyra revolucionare, kinemaja e viteve ‘20 eshte mbi te gjitha avangardiste: nder emrat qe shkelqejne jane sigurisht ata te Eisensteinit (me ‘Grevën’ dhe ‘Potemkinin’ e tij te famshem) por edhe Dziga Vertov, autori i Kino-Pravda ( kinema-E-vertete) , ne themel te te cilit eshte kino-syri i famshem (ja vlen te perkujtohet shprehja e famshme e Vertovit : “Filmat dramatikë jane opiumi i popullit” – ironia e fatit eshte se vete kinemaja sovjetike ka qene thellesisht dramatike 😉   )

Si konkluzion, mund te thuhet se qe ne fillimet e tij, arti kinematografik u kthye ne industri, ne biznes, dhe disa perjashtime te veçanta nuk bejne gje tjeter veçse konfirmojne rregullën. I tille eshte rasti interesant i Japonise, vend ku klima politike, pergjate viteve ‘20 – ‘30 ka qene shume e acaruar dhe tejet regresive e raciste. E megjithate, eshte impresionues fakti se filmat japoneze te asaj periudhe, shquhen per nje humanizem dhe novatorizem te pamate! Si shpjegohet??  Shpjegohet me faktin se, pergjate atyre viteve, studiot japoneze drejtoheshin … nga vete regjizoret! Dhe jo nga producentet (nuk kish ende te tille).

Megjithate, edhe pse kane kaluar 100 e kusur vjet nga lindja e saj, motori i vertete i kinemase mbetet arti, idete vizuale dhe novacioni dhe jo paraja e marketingu (te pakten, jo aq sa kujtohet…) . Po ashtu, shume ide te gatshme joekzakte dhe raciste mbi harten gjeografike te saj, kane filluar te tejkalohen.  Dhe, edhe pse sot ajo nuk eshte më “pasqyra me e madhe e Botes” sikunder ne shekullin e XX , kinemaja vazhdon te mbetet i vetmi art qe arrin te marre formen e endrrave tona.

________________________

Nuk pretendoj kurrsesi te kem pare gjithe filmat pa ze. Por disa dhe i kam pare. Më poshte, voilà nje top-10 imi, personal, qe permbledh periudhen 1900-1930 :

1. Sunrise (Friedrich W. Murnau, USA) 1927
2. Greed (Eric von Stroheim, USA ) 1925
3. Staroye i novoye [Old & New]  (Sergei Eisenstein, BRSS) 1929
4. Tabu, A story of the South Seas (Friedrich W. Murnau, USA) 1927
5. Vampyr ou l’étrange aventure de David Gray (Carl Theodor Dreyer, Danimarke) 1931
6. The Gold Rush (Charlie Chaplin, USA) 1925 – kurrsesi versioni i ripunuar i vitit 1942!!!
7. The Wind (Victor Stjostrom, USA)  1928
8. The Lodger (Alfred Hitchcock, Angli) 1926
9. Der letzte mann (Friedrich W. Murnau, Gjermani) 1924 – i vetmi film pa zë pa tabela !!
10. Faust (Friedrich W. Murnau, Gjermani) 1924
11. The General (Buster Keaton, USA) 1926
12. Un chien andalou (Luis Bunuel, Spanje) 1926

 

click:
  

 

  

  

 

____________________________________________________________

Nuk kam pare ende, per fat te keq :
– dy kryevepra te King Vidor: The Big Parade (1925) dhe “The Crowd”, (1928) ;
– dy kryevepra te rusit Alexander Dovdjenko : “Arsenal” (1928) dhe “Zemlya” (Toka) 1930;
– Serinë “Vapmiret” e francezit Luis Feuillade si dhe, SHAME ON ME, dokumentarin (me siguri!!) me te bukur ne bote te te gjitha kohrave : “Nanook of the North” te Robert Flaherty (1922)