Edhe pse nuk kam mundur te ve kemben në kinema qe prej me shume se dy muajsh, zor se ne nje periudhe te tille dy mujore mund te kem pare kaq shume filma ne jeten time! 🙂
Pra, edhe pse zakonisht ne kete blog komentoj pothuaj vetem filmat e rinj, kesaj rradhe po bje nje perjashtim per te komentuar (edhe pse shkurtazi) filma qe datojne perpara 2020-s.
Dhe nje pjese jane dhe filma qe i kisha pare tashme.
Pikerisht me to po e filloj: me rishikimin e nje pjese te filmave (sidomos ata te paret fare!) te regjizorit Tajvanez Tsai Ming Liang, qe per me teper siç figuron edhe ne kete blog, eshte nje nga 5-6 regjizoret (në aktivitet) e mi te preferuar, ever!
Tsai e ka filluar aktivitetin e tij ne fillim te viteve 90, ndersa une e kam ‘kapur‘ në kinema nga fillimi i viteve 2000. Keshtu qe filmat e tij te parë fare i kisha pare me vone.
“Rebels of the Neon God” eshte filmi i tij i parë (1992).
Rishikimi i tij me vuri perpara nje perfundimi qe nuk e kisha menduar me pare: regjizoret e mire i thone “ato ç’kane per te thene” zakonisht që me filmin e tyre te parë: te gjitha obsesionet e regjizorit, temat e tij te preferuara, aktorët e tij fetish etj, jane tashme aty. Aty eshte babai, aty eshte AIDS, aty eshte ndjenja e dashurise, aty eshte pamundesia per te mos arritur me e shpreh ate. Gjithe Tsai eshte tashme tek “Rebels of the Noen God” !
Biles duke qene se po pergjate kesaj periudhe mu dha te shoh edhe filmat e parë fare te Jean-Claude Brisseau, nje regjizor francez qe gjithashtu e dua fort si dhe te indianit Satyajit Ray, u motivova per te bere nje top-10 te filmave të parë te atyre regjizoreve “qe-i-thone-pothuaj-te-gjitha-që-me-te-paren” dhe doli kjo liste (pa renditje preferencash) :
1. La vie comme ça (Jean-Claude Brisseau, 1978)
2. Rebels of the Neon God (Tsai Ming-liang, 1992)
3. The Day a Pig Fell Into the Well (Hong Sang-soo, 1996)
4. Nicht versöhnt – Not reconciled (J-M Straub & D. Huillet, 1965)
5. Liebe ist kälter als der Tod – Love is Colder Than Death (Fassbinder, 1969)
6. Adieu Philippine (Jacques Rozier, 1962)
7. Lola (Jacques Demy, 1961)
8. Pather Panchali (Satyajit Ray, 1955)
9. Accatone (Pasolini, 1961)
10. Shadows (Cassavetes, 1959)
Pikerisht aty po konstatoj prezencen e nje pjese te madhe te regjizoreve te mi te preferuar te te gjitha koherave si Jacques Rozier apo W. Fassbinder apo Tsai apo Jacques Demy apo Pasolini ap Hong Sang-Soo ! Surprize ! (mungesa e John Ford apo e Godard duhet te jetë nje perjashtim që konfirmon rregullën 😉 )
Per ta mbyllur me Tsai Ming-Liang, po ashtu ripashe edhe “Vive l’amour”, 1994, filmi i tij i dyte (Luan i Arte në festivalin e filmit ne Venecia!) qe eshte pa dyshim filmi i tij më i arrirë (nje mrekulli e vertete, te lë pa fjale) si dhe “The River” (1997), pa frikë filmi i tij më i guximshem.
II.
Siç thosha me lart, pashë (dhe kjo ishte per here te parë!) filmat e fillimit te krijimtarise së regjizorit francez Jean-Claude Brisseau (autor i te famshmit “Secret things”).
Filmat e tij po ashtu kisha filluar ti shoh në kinema veçse në fillimin e viteve 2000 (Engjejt shfaroses, psh), por nuk po i gjeja ata të paret.
Para se te behej regjizor, Brisseau ka qene profesor filozofie në gjimnazet e periferive te varfra te Parisit te viteve ’70. Në rinine e tij, duke qene se s’kishte parà, nuk mundi ti futej shkolles se regjizures. Dashuria per kinemane i vjen nga femijeria: biri i nje pastrueseje kinemaje, në mengjes, në klase, Brisseau-femi nuk e kish mendjen në mesim por tek filmi qe ka pare nje nate më pare ne kinema, ku priste të jemen ti jepte fshesen e fundit salles.
Shkak pet ti mundesuar berjen e filmave u be regjizori franacez Eric Rohmer, i cili sheh rastesisht nje metrazh te shkurter te tij në nje festival filmash amatorë. Dhe impresionohet.
“La vie comme ça“ (Life, the way it is, Jetës, si ti vijë), 1978, eshte filmi i tij i parë. Dhe prap i njejti fenomen si tek Tsai Ming-liang : tek ai film jane tashme te gjitha: temat qe ka per zemer Brisseau (deshtimi në shkolle, ferri i periferive me beton, raporti seks/punë), natyralizmi, gruaja e tij si aktore kryesore, surrealizmi etj etj. Më la pa fryme “Life, the way it is”!
Pashë po ashtu “Un jeu brutal” (Nje lojë e rende), 1983. po aq Brisseau-jan sa dhe i pari. Behet fjale per nje mjek serial-killer (sigurisht, më shume si pretekst) dhe vajzen e tij uloke.
Në nje far menyre, duket sikur Brisseau ka marre personazhin e vajzes uloke te Stalkerit tek “Stalker” i Tarkovskit (1979) dhe e ka kthyer në personazh kryesor te filmit te tij (1982):
III.
I treti regjizor te cilit nuk i kisha pare kurre filmin e parë ishte indiani Satyajit Ray, babai i kinematografise indipendente indiane.
Pasi hap kino-klubin e parë në Kalkuta, Ray, i frymezuar nga neo-realizmi italian, realizon në 1955 filmin e tij te parë, Pather Panchali që me ç’pashë, eshte nje margaritar i vertete e qe do e kish zili cilido nga filmat italianë (e më gjere) te asaj kohe.
ps: në fakt, Pather Panchali e nxiti regjizorin te realizoje edhe dy filma te tjere në vijim te te parit, duke trajtuar temen e te njejtes familje, gje qe beri lindjen e nje prej trilogjive me te shkelqyera te historise se kinemase: “Pather Panchali” (Song of the Little Road, 1955); pastaj “Aparajito” – The Unvanquished (1956) dhe “Apur Sansar” – The world of Apu në 1959 e qe shpesh thirret: The Apu Trilogy (meqe ne qender eshte Apu, kalamà ne filmin e parë, adoleshent ne te dytin, dhe kryefamiljar ne te tretin)
Nga të tre, Pather Panchali eshte nje kryeveper e vertete !
***
Tani disa filma te tjerë ‘random‘, parë gjate ketyre dy muajve:
“Sue“, 1997, film amerikan me regji te Amos Kollek :
Kisha vite që doja ta shihja kete film (me reputacion te shkelqyer) e qe tani do e vija me shume shume deshire ne dhjetëshen e parë të nje liste filmash ‘portret gruaje’: loja e Ana Thomson eshte… unik ! Pa dyshim, roli i jetes se saj artistike.
***
“Komedia Hyjnore” (A Divina Comedia), 1991, film portugez me regji te Manuel de Olivera, i cili pat realizuar aq shume filma sa do ishte e pamundur ti kisha pare te gjithe. Më kishin mbetur 4-5 syresh pa parë.
Më pelqeu jashte mase Komedia e tij Hyjnore! Do e vija ne nje top-5 te filmave më te mirë, ngjarjet e te cileve zhvillohen ne nje azil psikiatrik : duke përzier frangmente te Bilbles me pjese nga romanet e Dostojevskit, de Oliveira arrin te fiksoje në celuloid fjalën, la parole, the word, pra “atë qe ishte e para” në menyre tejet mjeshterore.
Po nga i njejti regjizor pashë “Vale Abraão” (Abraham Valley), 1993, adaptim dhe transpozim në ditët tona i Zonjes Bovari. Por me nje ndryshim: së pari, romancierja Augustina Bessa-Luis, mikeshë e regjizorit, shkruajti në 1991-shin romanin në fjale, duke i zhvendosur ngjarjet e Zonjes Bovari në nje province portugeze, në ditet tona. Mbi kete roman, De Oliveira pastaj xhiroi filmin ne fjale.
Me sa duket edhe nga filmi, romani duhet te kete qene shume kompleks, dhe dallohet qarte se regjizori e ka rishkruar edhe nje here historinë, ndofta duke e thjeshtezuar (per arsye buxheti financiar) por duke ruajtur pjesê te tera nga romani, te cilat i ka kthyer nê ‘voice-over’ (zëri komentues në nje film), gje qe, më duket mua, e rendon disi filmin, duke i bjerrur disi magjinë, lehtesinë, brishtesinë qe kane zakonisht filmat e De Oliveires. Sigurisht, loja e Leonor Silveira-s, aktores se preferuar te regjizorit në rilin e Ema Bovarisë eshte nje mrekulli e vertete, por kjo nuk arrit ta shpetoje filmi nga nje far ‘zvarritjeje’, sidomos per shkak te ‘voice-over’ qe evokova më lart.
Dhe per ta mbyllur en beauté me Oliveiren, pashë “Acto da primavera“, film i 1963, me ngjyra, nga i cili kisha pare shume e shume vite më pare vetem disa fragmente.
Tek portreti i Oliveires, diten e vdekjes se tij ne 2015, kisha shkruar:
“Ka nje film-çelës ne krijimtarine e tij dhe qe nuk ka fort te beje me kronologjine kohore: filmi i tij ”Acto da Primavera” i vitit 1963 konsiderohet si nje ”turning moment’ ne filmografine e regjizorit: rrefim i “Pasionit te Krishtit”, i luajtur nga aktorë-fshatarë, diçka midis fiksionit dhe dokumentarit, perben dhe thelbin e gjithe filmave te mepasshem te tij e qe mund te permblidhet në: variante te reja e te pafundme te fuqise dhe ‘hipnozes’ qe orfon reprezentimi kinematografik, pershfaqja (representiation). Gjithe vepra e tij eshte rivenie ne loje e ketij reprezentimi: herë burlesk, here blasfemik bunuelian, here romantik e here melankolik, filmat e tij perziejne shumllojshemri tonesh e tonalitetesh e, mbi te gjitha çojne drejt nje ‘zhveshjeje’ progresive pothuaj totale, nje nudoje artistike qe paralajmeron lirine (liri po aq artistike !), aq te shtrenjte per mjeshtrin“.
“Acto da Primavera“, film i afert me ata te Jean Rouch (jo vetem mik i Oliveires, por ky i fundit duhet te kete qene jo pak i influencuar nga gjeniu francez që kish xhiruar pothuaj gjithe filmat e tij në Afrikë, me aktorë amatorë) mund te konsiderohet si nje film-eveniment, pasi pa dyshim duhet te kete frymezuar më pas jo pak regjizorë te tjere (duke filluar nga Jean-Marie Straub e deri Robert Bresson) sidomos per montazhin e tij te hatashem
***
Disa filma që per fat mund te shihen thjesht në Youtube :
Coeur fidèle (Faithful heart), 1923, me regji te Jean Epstein :
Epstein eshte pak a shume Boris Barnet-i i kinemase franceze, pra nje poet te cilit producentët rralle mundesuan relaizimin e projekteve e tij: “Faithful heart” eshte pa me te voglin dyshim filmi me i bukur pa zë francez, dhe nje nga dy-tre më te bukurit pa zê te gjithe historise se kinemase!
Ripashë “Benny’s video” (1992), nje nga realizimiet e para te Haneke, asokohe kur regjizori austriak ende bente filma te mire dhe nuk kish rene ne batakun e cinizmit dhe te arrogances te filmave te tij te sotem (rastesia e solli te shoh pardje tek TV Arte 30 minutat e fundit te “Happy end” (2017) : ndofta nje nga filmat më qesharakë e debilë qe me eshte dhene te shoh se fundmi.
Benny’s Video eshte vertet i mire !
“Lulet e Shangait” (Shanghai Flowers, 1998) te gjeniut tajvanez Hou Hsiao-hsien : per fat e kisha pare tashmë në ekranin e madh te kinemase para me shume se 15 vitesh por po aq me fat ishte fakti qe e gjeta ne youtube në cilesi absolute, keshtu qe do ishte mekat te mos e rishihja.
Thirrur shpesh film-opium (per nga mundesia qe i ofron spektatorit te perjetoje ndjenjën marramendese e te pirit hashish gjate filmit), edhe eksperienca perpara ekranit te TV nuk ishte edhe aq keq (edhe pse idealja eshte qe nje film i tille te shihet ne ekran kinemaje) .
Dhe diçka: muzika i rri “Luleve te Shangait” pak a shume ashtu siç i rri ajo tek “Le Mépris” (Contempt) e Godard : e magjishme dhe e pazevendesueshme!
***
2 filma nga regjizori japonez Keji Wakamatsu:
“11:25 The Day Mishima Chose His Own Fate” (2012) qe rrefen historine rakamboleske e tragjikomike te marrjes peng nga shkrimtari japonez Yukio Mishima (me 4 besniket e tij) te Komandantit Suprem te ushtrise japoneze më 25 nentor te 1970, me qellim permbysjen e pushtetit civil ne Japoni dhe rikthimin e pushtetit absolut Perandorit (ngjarje qe perfundon me harakirin e tij te famshem por plotesisht te planifikuar nga ai vetë, brenda ne zyren e gjeneralit).
Duke qene fans i ketij regjizori (kam pas thene fjalet më te mira ne kete blog per “Caterpillar”, nje film te tijin parë në 2010), kisha kohe qe enderroja te shihja ate te fundit te Wakamatsu, i cili per fat te keq nuk eshte fort i njohur ne Europe. E qe vdiq veçse nje muaj pasi mbaroi xhirimi e filmit ne fjale!
Film më te varfer financiarisht (duke qene se ngjarjet zhvillohen në 1970, eshte normale qe rindertimi i situatave te kerkonte buxhet më te larte se nje film qe i zhvillon ngjarjet ne ditet tona) kisha kohe pa parë. Por nje regjizor i mire eshte regjizor i mire dhe pike: eshte e habitshme se si Wakamatsu ja del në menyre te shkelqyer ta tejkaloje kete handikap ! Filmi eshte brilant, pa patur nevoje per buxhet hollywoodian.
Go, Go, Second Time Virgin (1969) eshte nje tjeter film i tij që pashë, te cilin do e vija me shume deshire në vend të parë te nje një top-10 filmash që-zhvillohen-në-tarracen-e-nje-pallati.
Film i xhiruar ne veçse 4 dite (4 ditë!!), “2 herë virgjereshë” eshte poetik e i lirë si pak filma në kete botë dhe më kujtoi filmat e lirë te Godard në vitet ’60 (ose dhe ato te gjermanit Fassbinder ne fillim te karrieres se tij, ne vitet 70, por qe kane qene gjithashtu fort godardianë). Biles mund te thuhet keshtu: Wakamatsu ka qene në nje far’ mênyre një Fassbinder japonez (ose ky i fundit, nje Wakamatsu gjerman) : tek të dy dallohet deshira e papermbajtur per te bere filma te tille qe, siç thosh Fassbinder, “meqë nuk jam trim per te vënë bomba, bej filma” (nuk eshte rastesi qe te dy regjizorët në fjale jane nga dy vende si Gjermania dhe Japonia, vende ish-aleate gjate Luftes se II Boterore, te dyja te aksit fashist Berlin-Romë-Tokio).
Dhe diçka: filmi ka nje nga soundtrack më te mrekullueshem që më eshte dhene te degjoj në nje film : e dyzuar midis melankolise dhe haluçinacioneve, mes bluzit dhe free-jazzit gjithe duke duke kaluar permes rrokut psikedelik, muzika ndihmon në pershfaqjen e nje Japonie te fund viteve ’60 në buze te gremines (sikurse ai grup te rinjsh në buze te tarraces se nje pallati 7 katesh)
Magnifique !
(soundrack i filmit, i gjithi ketu)
***
Meqe jemi tek fryma godardiane e Vales se Re franceze te viteve ’60 dhe influences se saj në botë (Fassbinder ne Gjermani, Wakamatsu në Japoni), hidhemi në Afrikë (meqe pashë ndofta filmin më te bukur, ever, te historise se kinemase afrikane) : “Touki-Bouki”(1973) i senegalezit Djibril Diop Mambéty, filmi i tij i parë dhe nje nga 4 filmat e vetem te regjizorit (i cili vdes i ri ne moshen 50 vjeçe).
Titulli perkthehet “Udhetimi i hienës” (hiena, personazh qendror në legjendat dhe perrallat afrikane, konsiderohet në to si kafshe ambige, mendjemadhe dhe filozofe) eshte më shume se nje perkthim ‘fjale per fjale’ (mot à mot) sepse lidheza mes dy fjaleve dhe tingellimi i “Touki” dhe “Bouki” i jep atyre sensin e nje loje fjalesh melodike. Cila eshte hiena ne film ?? Ndofta personazhi i Anta-s, vajzes (filmi eshte tentativa e nje çifti margjinal te rinjsh senegaleze , Antas dhe Mory-t, nje lopçar i lagjeve te varfra te kryeqytetit Dakar, eshte endrra e tyre per te emigruar ne France).
Touki Bouki ose: Goddard meets Paradjanov !
Merveille !
