Filmat e regjisoreve qe nuk jane me ne kete bote – 4. Filmat e Tarkovskit

Per fat te mire, nje portret te gjate te regjizorit rus Andrej Tarkovski e kam shkruar dikur ketu, ndaj nuk ja vlen per tu ndalur ne anen biografike te vepres tij. Nese do kish diçka qe do shtoja, do kish te bente me atë se si ka ndryshuar perceptimi i filmave te tij ne syte e mi, ne keto 10 vite harlisjeje timen kinematografike.

Mendimi im eshte se ka nje ndryshim aspak te neglizhueshem midis 5 filmave te pare te Tarkovskit, (realizuar ne Bashkimin Sovjetik) ne 20 vitet e para te krijimtarise se tij (ndermjet viteve 1960 dhe 1979 – “Ivan’s childhood”, “Andrej Rublev”, “Solaris”, “The mirror”, “Stalker”) dhe dy te fundit, “Nostalghia” dhe “The sacrifice” – realizuar gjate peridhes 1980- 1986, vite te mërgimit te Tarkovskit neper Europe. Sipas meje, problemi qendron pikerisht tek keta dy te fundit te cileve, ne ndryshim me 5 te parët (te cilet perbejne dhe trungun e vepres se regjizorit ne fjale), u mungon diçka nga magjia tarkovskiane. Kjo diçka, gjithmone sipas meje, ka te beje me faktin qe tek “Nostalghia” dhe “The sacrifice”, Tarkovski bie ne manierizem, pra “il fait du beau avec du beau” (ben art nepermjet artit), e nderton te bukuren nepermjet te bukures. Biles nese do te aventurohesha ne hipotezen time, do thoja qe nese Tarkovski do kish vazhduar te jetonte edhe pas renies se komunizmit ne Bashkimin Sovjetik, do kish realizuar filma te keqinj, reaksionare, kryesisht te natyres spiritualisto-patetike : ne dy filmat e fundit ne fjale, per fat te keq, keto elemente jane tashme jo pak prezente….

Keshtu qe te flas per filmat e Tarkovskit, i bie te flas mbi te gjitha per 3 nga filmat e tij te realizuar ne Bashkimin Sovietik, per “The Mirror” (Zerkalo – “Pasqura”) – per mendimin tim filmi me i bukur auto-biografik i realizuar ndonjehere; per “Stalker” – filmi me i bukur n’bote, dhe “Andrei Rublev” – nje nga dy-tre filmat me te mire biografike te relaizuar ndonjehere ne kinematografi. Sa per “Ivan’s childhood” (femijeria e Ivanit), mendoj se nuk i kalon kufijte e kuriozitetit si filmi i pare me metrazh te gjate i regjizorit, ndersa per “Solaris” do mjaftonte te thuhej se vete regjizori nuk kish qejf te fliste per të…

Siç shprehem me lart, “Stalker” eshte per mua filmi me i bukur ne bote ! Sa here e kam parë, kam patur te njejten ndjesi : me eshte dukur sikur e shikoja per here te pare ! Per fat, nje here te vetme e kam pare edhe ne ekran kinemaje !!

“Stalker” (jo rastesisht titulli i filmit mban emrin e personazhit kryesor, nderkohe qe fare mire filmi mund te titulloj “Zona”) eshte himn i Tarkovskit per ate qe personifikon pikerisht personazhi i tij kryesor, Stalker-i dora vetë. Njeri i rendomtë, i zakonshem, jo ndonje inteligjence e veçante  (duhet bere kujdes ç’thote e shoqja e tij ne fund te filmit, kur ajo i drejtohet kamerës dhe i flet vetë kamerës (dmth, spektatorit) )

Skena kyç (”mesazhi” i Tarkovskit – po e them keshtu…), eshte kur Stalker, andej nga mesi i filmit, i hap zemren dy bashkudhetarëve te tij e u flet per mendimet e tij mbi boten dhe njeriun. U thote qe njeriu, kur eshte femi, i njomë, eshte i brishte, delikat; kur plaket, behet si ajo pema, ashpersohet, ngurtesohet. U thote :

“... Let everything that’s been planned come true. Let them believe. And let them have a laugh at their passions. Because what they call passion actually is not some emotional energy, but just the friction between their souls and the outside world. And most important, let them believe in themselves. Let them be helpless like children, because weakness is a great thing, and strength is nothing. When a man is just born, he is weak and flexible. When he dies, he is hard and insensitive. When a tree is growing, it’s tender and pliant. But when it’s dry and hard, it dies. Hardness and strength are death’s companions.Pliancy and weakness are expressions of the freshness of being. Because what has hardened will never win…“.

Stalker (personazhi) eshte toleranca, fragiliteti, butesia, njerezorja. Atij ja kushton filmin Tarkovski. Dhe jo rastesisht i ben nje dhuratë : nje njeri kaq i rendomte, ka sjelle ne jete nje vajze qe vertet eshte me te meta fizike (handikape), por qe ka dhunti hyjnore (skena e fundit e filmit) !

– Sa per “Zonën” : ne fakt, “Zonën” nuk e ka krijuar Stalkeri. Që ne fillimte filmit, mund te lexohet nje tekst qe shpjegon se ka ndodhur nje katastrofë berthamore (obsesioni i Tarkovskit me luften atomike, tipike e viteve ‘70, kur u realizua filmi) apo nje katastrofe nderplanetare (nje meteor ka rene mbi toke… diçka e tille, – “por dhe une vete nuk e di mire“- thote teksti).
Tarkovski niset nga ky fakt, e merr ate si te mirëqënë, dhe ngré historine e tij me “stalker”.

Natyra : natyra eshte “personazh” më vete në film. Biles ka nje detaj te hatashëm: natyra e “Zonës” ndryshon ne funksion te “humorit”(te sjelljeve) te dy vizitorëve (shkrimtarit dhe fizikantit). Kur ne fillim te filmit njeri nga te dy tenton t’i afrohet “dhomës” duke i rënë shkurt, natyra egersohet, fillon era… etj etj. Ne fund fare, kur te tre ndodhen dy hapa larg dhomës dhe nuk sherrosen më (ulen kembekryq), nje shi i mrekullueshem qe zgjat 5 minuta rrjedh pa pushim si per te thene: “Zona po shfryn gjithe ç’hoqi nga dy njerez pa din e pa iman (qe nuk besojnë…)”.

Ka shume gjera per te thene per “STALKER”-in e famshem, sepse eshte nga ato filma qe sot, s’ka regjizor ne bote qe do mund ta bente ose qe do guxonte ta realizonte (do te etiketohej menjehere si “megalloman”, “pretencioz”, … biles patetik !). Shkurt, eshte si puna e te shkuarit ne Hënë: sot, askush nuk imagjinon te rishkohet perseri ne Hënë ! Pse ? Sepse ashtu sikunder ne Hënë njeriu shkoi ne nje periudhe precize te Historise se njerezimit, ashtu edhe ‘STALKER’-in, Tarkovski e realizoi ne nje periudhe precize te krijimtarise se tij. E ka bere ne vitin 1979. Para tij, ne te njejtin dhjetevjeçar, më ekzaktesisht ne 1971, Tarkovski realizoi SOLARIS, per te cilin siç thashe me lart, ai vete ka qene shume kritik (e qe pa dyshim, eshte ndofta filmi me i dobet i Tarkovskit), ndersa ne 1974-en, pat realizuar “Zerkalo” (”pasqura”). Pikerisht, ne kohen ndermjet “pasqyres” dhe “stalker”-it Tarkovski formuloi ne menyre precize mendimin e tij estetik per kinemane (ne libri “Koha e skalitur”),gje qe ndihmon per te kuptuar më mire STALKER-in, nga ana artistike.

Më konkretisht :
“STALKER” ka nje ritëm hipnotik, disi “te ngadalshem”, por si marramendes, si “te çuditshem”. Pse ? Sepse Tarkovski, gjate atyre pese viteve (’74-79), ne librin e tij ” koha e skalitur”, percaktoi elementin baze ne nje film, qe ai e quaji figure kinematografike. ç’fare eshte ky element baze, sipas Tarkovskit ? Sipas tij, ky element baze eshte koha, por JO ne sensin e pseudo-ritmit artificial nepermjet montazhit, kolazhit, por koha qe rrjedh qofte edhe brenda nje plani filmik te vetem, pra si kohe organike. Sipas Tarkovskit, koha, ritmi ne nje film NUK rrjedh falë montazhit, por rrjedh perkunder tij ! Montazhi sherben veçse per te organizuar strukturen e filmit, per te “bashkuar” pjesezat e tij, por me kusht qe në secilen “pjesez” koha te ushtroje tashmë presionin e saj. Ndaj dhe filmi te jep pershtypjen e nje filmi “aventure” por… te ngadalësuar ! Dhe pikerisht, kjo diference tempo-je, ritmi, ndryshon gjithshka dhe e ben filmin te jete ai qe eshte : hipnotik !

Ka dhe ca gjera te tjera per te thene. psh, “STALKER” eshte nje film qe po ta vesh ré me kujdes, te tre personazhet kryesore meshkuj formesojne nje “trup” te vetem, nje trup me tre koka (si te thuash). Dhe meqe mungon prezenca femerore pothuaj gjate gjithe filmit, hapsira perpara se te shkojne tek “Dhoma e Dëshirave” ka forma te buta femerore (fotoja). Sikur Tarkovski do te na thote: “Kur s’ka femer, ajo eshte gjithandej, eshte vete natyra !“.

Nga ana tjeter, më duket se nuk duhet me u ngut me i paragjyku personazhet e filmit. Fundja, edhe shkrimtari, edhe fizikanti, terhiqen, nuk kryejne ndonje akt final te pa-riparueshem. Asnje nga personazhet nuk duket te jete i denuar paraprakisht nga skenari (dmth, nga regjizori qe eshte dhe skenarist). Shkrimtari, vertet alkolik, por nganjehere shfaq edhe ndershmeri dhe mendjendritshmëri. Po ashtu fizikanti (profesori), motivet e te cilit per te atomizuar “Zonën” fundja, jane motive nobël.

In fine, pas kaq heresh qe e kam pare, filmi duket te jete nje parabolë morale mbi humbjen e besimit (sigurisht, jo vetem atij fetar, religjioz, por BESIMIT, ne sensin filozofik) nga ana e njeriut modern. Jo rastesisht “Stalker” eshte, te pakten ne aparence, i zhanrit fantastiko-shkencor !

Ajo qe eshte interesante eshe fakti qe, e besojme apo jo mitin e kesaj “Zone” (dhe te te famshmes “Dhomë te deshirave te realizueshme” qe ndodhet ne fund te Zonës), filmi mbetet i mrekullueshem, magjepes. Pra si te thuash, me duket se ‘Stalker’ e tejkalon te verteten skenaristike, “fantastiko-shkencore” (”ka apo s’ka “Zonë“, “ t’i realizon apo jo Dhoma dëshirat“…), stad ne te cilin do mbeste çdo film i rendomte i ketij zhanri. Filmi e tejkalon kete stad banal te se “vertetes” skenaristike, duke u kthyer ne poeme filozofike. Ne poemen me te bukur, per mua, bere ndonjehere ne kinematografi !

Top-5 i preferencave te mia per filmat e Tarkovskit :

1. ‘Stalker‘
2. ‘Zerkalo’ (The Mirror)
3. Andrei Rublev
4. The sacrifice
5. Ivan’s childhood